Dnia 20 września 1942 roku formalnie zostaje utworzona konspiracyjna organizacja wojskowa działająca w zgodzie z ideologią nacjonalistyczną. Działalność Narodowych Sił Zbrojnych przypada na lata 1942-1947.
Krótka geneza i powstanie NSZ
Pierwszym komendantem NSZ był płk Ignacy Oziewicz wydał on rozkaz Nr 1/42 w którym oznajmiał o objęciu powyższej funkcji. Proces formowania się organizacji swój początek miał w lipcu 1942 roku, po rozpadzie Narodowej Organizacji Wojskowej i Stronnictwa Narodowego. W tym samym czasie nastąpiło połączenie Narodowej Organizacji Wojskowej z Armią Krajową. Narodowe Siły Zbrojne zostały utworzone poprzez scalenie Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurzy i części Narodowej Organizacji Wojskowej, która nie zgodziła się z postanowieniami zawartymi w umowie scaleniowej z Armią Krajową. Część kardy oficerskiej NSZ pochodziła z AK, np. płk. dypl. Tadeusz Kurcyusz i mjr/ płk. Stanisław Nakonieczkow- Kulkowski.
Kilka słów o zwierzchnictwie NSZ
Zwierzchnictwo nad NSZ sprawowała Grupa ,, Szańca” poprzez Tymczasową Narodową Radę Polityczną. W skład której wchodzili też byli członkowie Narodowej Organizacji Wojskowej. (…).
Program działalności NSZ
Deklaracja Narodowych Sił Zbrojnych z lutego 1943 roku, zawiera główne cele działalności organizacji. Były to m. in.: walka o Niepodległość Polski i jej odbudowę z granicą wschodnią sprzed 1939 roku (…). Liczba członków organizacji nie jest dokładnie znana, jednak według różnych danych i opracowań nie przekraczała 75 000 ludzi.
Udział NSZ w Powstaniu Warszawskim
Komenda Główna Narodowych Sił Zbrojnych jak również ich władze polityczne były przeciwne przeprowadzeniu Powstania Warszawskiego, ponieważ nie widzieli szans na zwycięstwo. Jednak, gdy powstanie wybuchło wszystkie sformowane oddziały NSZ wzięły w nim udział. (..)
W 1947 roku doszło do rozbicia większości grup NZW, nieliczne oddziały w konspiracji prowadziły działalność do połowy lat 50.
Działalność NSZ po 1944 roku
Po okresie pewnego zamętu, spowodowanego klęską powstania warszawskiego i poważnymi zmianami organizacyjnymi, od wiosny 1945 roku nastąpił okres wzmożonej działalności oddziałów partyzanckich NSZ, trwający do końca tego roku. Odbudowywano ponownie w terenie komendy okręgowe i organizowano oddziały Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS). Badacze podają, że w tym czasie działało ok. 100 grup i oddziałów NSZ. Najbardziej aktywny był Okręg III Lubelski (ok. 50 oddziałów). 7 czerwca 1945 roku Komendant Główny NSZ, mjr rez./gen. bryg. NSZ Z. Broniewski wydał „Instrukcję dla oddziałów leśnych”, która określała, że głównym celem jest walka zbrojna o usunięcie „okupacji sowieckiej na ziemiach polskich” oraz stworzenie w terenie ośrodków zbiorczych dla kadr oficerów i podoficerów do przyszłej mobilizacji. Dowódcom oddziałów partyzanckich nakazywano, aby nawiązywali kontakty z innymi organizacjami podziemnymi, gdyż główne cele wszystkich ugrupowań są wspólne. W bardziej szczegółowych zadaniach Instrukcja stanowiła: rozbrajanie oddziałów milicji i UB, likwidowanie szczególnie niebezpiecznych agentów, zdobywanie funduszów i aprowizacji ze składów nowej administracji i informowanie terenu przez kolportaż prasy. W kwietniu 1945 r. została także wydana „Instrukcja ogólna Pogotowia Akcji Specjalnej”. Jednakże już 5 lipca Komendant Główny wydał rozkaz, w którym nakazywał chwilowe wstrzymanie działalności partyzanckiej, co prawdopodobnie było spowodowane powstaniem Tymczasowej Rady Jedności Narodowej z udziałem polityków emigracyjnych.
11 lutego 1948 r. rozpoczął się „Proces członków Organizacji Polskiej i i NSZ”, jak nazywała go prasa komunistyczna. Trwał tylko 11 dni. Aresztowanych oskarżono o współpracę z Niemcami, działalność nielegalną, pracę wywiadowczą na rzecz „obcego mocarstwa”, zorganizowanie „trójek antykomunistycznych” oraz „zbrodniczą działalność skierowaną przeciwko Polsce Ludowej”. Wyrok został ogłoszony 2 marca; Stanisław Kasznica i Lech Neyman zostali skazani na karę śmierci, natomiast pozostali oskarżeni na dożywotnie, względnie długoletnie więzienie. Kary śmierci wykonano natychmiast. W latach 1946-1948 miało miejsce ogółem kilkanaście procesów przeciwko członkom NSZ i ich zaplecza politycznego. Większość oskarżonych skazano na śmierć, część na wieloletnie więzienie. Ostatni żołnierze NSZ pozostawali w konspiracji do połowy lat 50.
Postanowienia sądowe
Postanowieniem z 30 września 1992 r. Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego uznał komunistyczny wyrok na ppor./ppłk. NSZ Stanisława Kasznicę za nieważny i uznał, że prowadził on działalność, której celem była walka o suwerenną i niepodległą Polskę.
